فَصْد در طب سنتی: شیوه‌ای عمیق برای پالایش بدن و بازگشت تعادل

مقدمه

در گستره‌ی طب سنتی ایرانی، روش‌هایی برای پالایش بدن و تعادل‌بخشی به مزاج وجود دارد که قرن‌ها در خدمت سلامت انسان بوده‌اند. یکی از این روش‌ها که در عین سادگی، عمیق و هدفمند عمل می‌کند، فَصْد است. این روش که به معنای باز کردن رگ و خروج مقدار مشخصی از خون می‌باشد، قدمتی دیرینه در طب ایران، یونان و اسلام دارد و هنوز هم در طب سنتی به‌عنوان یکی از درمان‌های مؤثر شناخته می‌شود.

---

تعریف فصد

فَصْد (یا رگ‌زنی) به زبان ساده یعنی بریدن هدفمند رگ خاصی در بدن جهت خروج مقداری از خون که حاوی اخلاط فاسد یا اضافی است. هدف از این عمل، کاهش غلبه‌ی اخلاط، تخلیه مواد زائد از خون، اصلاح مزاج، باز کردن انسدادها، و تسهیل گردش خون می‌باشد.

این روش برخلاف حجامت که خونی سطحی و محدود را خارج می‌سازد، به صورت عمیق‌تر و از طریق رگ اصلی انجام می‌گیرد و بنابراین قدرت پالایشی بیشتری دارد.

---

مبانی نظری فصد در طب سنتی

۱. اخلاط اربعه و اصل تعادل

طبق نظریه اخلاط، بدن از چهار خلط اصلی تشکیل شده است:

• دم (خون): گرم و تر

• صفرا: گرم و خشک

• بلغم: سرد و تر

• سودا: سرد و خشک

هرگاه تعادل بین این اخلاط برهم بخورد، بیماری ایجاد می‌شود. فصد ابزاری است برای بازگرداندن تعادل، به‌ویژه در موارد غلبه‌ی دم و صفرا.

۲. مزاج شخصی و شرایط سنی

در طب سنتی، هر فرد دارای مزاج خاصی است. برخی افراد به‌طور طبیعی دچار غلبه‌ی دم هستند و بیشتر در معرض عوارض ناشی از آن قرار دارند. فصد در این افراد می‌تواند هم جنبه درمانی و هم پیشگیرانه داشته باشد.

همچنین گفته شده فصد در سنین ۱۵ تا ۶۰ سالگی بیشترین کارایی را دارد و در سنین کودکی یا کهنسالی باید با احتیاط انجام شود.

---

تاریخچه فصد در طب سنتی

در ایران و یونان

بقراط (پدر پزشکی غرب) و جالینوس، فصد را به‌عنوان پایه‌ای‌ترین روش درمانی برای بیماری‌هایی مانند سردرد، صرع، سکته، تب و انسدادها توصیه کرده‌اند.

در مکتب طب ایرانی، رازی فصد را «ملک روش‌های اخراج مواد» می‌داند و ابن‌سینا در قانون می‌گوید: “فصد، چون درست و در زمان مناسب انجام شود، در بسیاری از بیماری‌ها به‌تنهایی کفایت می‌کند.”

در طب اسلامی

در روایات اسلامی نیز به فصد اشاره شده است. در حدیثی از امام رضا (ع) آمده:

“علیکم بالفصد، فإنه دواء لكل داء.”
یعنی: “بر شما باد به فصد، چرا که برای هر درد، درمان است.”

همچنین در سیره‌ی پیامبر (ص) نقل شده که ایشان در برخی ایام سال اقدام به فصد می‌کردند، مخصوصاً در فصل بهار.

---

روش انجام فصد

۱. انتخاب رگ مناسب

پزشک سنتی بر اساس مزاج بیمار، نوع بیماری و عضو درگیر، رگی را برای فصد انتخاب می‌کند. برخی از مهم‌ترین رگ‌های مورد استفاده عبارتند از:

رگ‌های مورد استفاده در فصد و کاربرد هرکدام:

1. رگ اکحل (بازویی): برای درمان بیماری‌های مربوط به ناحیه سر، صورت، و قلب به‌کار می‌رود.

2. رگ باسليق (ساعد): جهت درمان بیماری‌های کبد، معده، و طحال مفید است.

3. رگ صافن (ساق پا): برای بیماری‌های رحم، مقعد و پاها کاربرد دارد.

4. رگ ودج (گردن): در درمان بیماری‌های مغز و نواحی گردن به‌کار می‌رود.

5. رگ کعبین (پشت مچ پا): برای کاهش حرارت در تب‌های شدید استفاده می‌شود.

۲. آمادگی بیمار

• نباید در حالت گرسنگی یا سیری کامل باشد.

• بدن باید گرم و آماده خروج اخلاط باشد.

• بهترین زمان انجام فصد، صبح هنگام و در فصل بهار یا پاییز است.

۳. اجرای فصد

با استفاده از تیغ یا سوزن مخصوص، رگ باز شده و خون به آرامی خارج می‌شود. خروج خون تا زمانی ادامه می‌یابد که رنگ خون تغییر کند (مثلاً از تیره به روشن یا بالعکس). سپس رگ بسته و محل ضدعفونی می‌شود.

۴. مراقبت پس از فصد

• استراحت به مدت ۱۲ تا ۲۴ ساعت

• پرهیز از فعالیت شدید

• مصرف غذاهای لطیف مانند سوپ و آش جو

• پرهیز از دوش آب سرد یا نوشیدنی‌های سرد تا ۲۴ ساعت

---

کاربردهای درمانی فصد

الف. بیماری‌های مغزی و عصبی

• سکته خفیف (به‌ویژه در ساعات اولیه)

• سردردهای شدید دموی یا صفراوی

• صرع، تشنج، وسواس سوداوی

• خفقان و اضطراب

ب. بیماری‌های کبدی و خونی

• غلظت خون، هموکروماتوز

• هپاتیت و کبد چرب (نوع دموی)

• بزرگی طحال

• انسداد و پرخونی کبد

ج. بیماری‌های پوستی

• جوش، آکنه، دُمّل

• خارش‌های شدید و مزمن

د. بیماری‌های گوارشی

• سوءهاضمه ناشی از دم یا صفرا

• تهوع صفراوی

• یبوست شدید ناشی از خشکی سوداوی

هـ. بیماری‌های قلبی و عروقی

• فشار خون بالا (در صورت تشخیص مزاج دموی)

• تپش قلب، گرفتگی عروق

---

فواید فصد

• دفع مواد زائد از طریق خون

• تنظیم حرارت بدن

• کاهش بار متابولیکی بر کبد و کلیه

• تسهیل خون‌رسانی به اندام‌ها

• افزایش شفافیت پوست

• کمک به پاکسازی ذهن و روان (با کاهش اخلاط سودا و بلغم)

---

موارد منع فصد

• دوران بارداری و شیردهی

• کم‌خونی شدید یا ضعف مفرط

• تب شدید بدون تشخیص خلط غالب

• در زنان هنگام قاعدگی یا بلافاصله پس از آن

• افراد با مزاج سرد و خشک (باید با احتیاط زیاد)

---

تفاوت فصد با حجامت

مقایسه‌ی فصد و حجامت از نظر طب سنتی:

1. روش اجرا:

   • فصد: باز کردن رگ و خون‌گیری مستقیم از رگ.

   • حجامت: خراش سطحی پوست و مکش خون به‌وسیله لیوان بادکش.

2. مقدار خون خارج‌شده:

   • فصد: مقدار بیشتر و عمق بیشتر.

   • حجامت: مقدار کمتر و سطحی‌تر.

3. قدرت درمانی:

   • فصد: قوی‌تر و مؤثرتر در بیماری‌های حاد.

   • حجامت: ملایم‌تر و مناسب برای پیشگیری یا پاکسازی عمومی.

4. نیاز به تخصص:

   • فصد: نیاز به طبیب ماهر و شناخت دقیق مزاج.

   • حجامت: آسان‌تر و قابل انجام توسط افراد آموزش‌دیده.

5. خطرات احتمالی:

   • فصد: بیشتر در صورت عدم رعایت اصول طبی.

   • حجامت: خطرات کمتر و محدودتر.

---

فصد در طب مدرن

در پزشکی نوین، روش مشابهی به نام فلبوتومی (Phlebotomy) وجود دارد که برای درمان بیماری‌هایی مانند:

• پُلی‌سایتمی ورا (افزایش گلبول‌های قرمز)

• هموکروماتوز (افزایش آهن خون)

• پورفیریای مزمن

به‌کار می‌رود. تفاوت اصلی در این است که در طب مدرن، هدف صرفاً کاهش تعداد سلول‌های خونی است؛ درحالی‌که در طب سنتی، خروج مواد زائد، تنظیم مزاج و دفع اخلاط فاسد نیز مدنظر است.

برخی مطالعات نوین نشان داده‌اند که فصد می‌تواند در:

• کاهش فشار خون

• تنظیم چربی خون

• کاهش سطح آهن

• بهبود عملکرد کبد

نقش مؤثر داشته باشد، که با یافته‌های طب سنتی هم‌راستا است.

---

نتیجه‌گیری

فصد، روشی عمیق، دقیق و پرتوان در طب سنتی برای پالایش بدن و بازگرداندن تعادل اخلاط است. این روش برخلاف ظاهر ساده‌اش، نیاز به شناخت دقیق مزاج، بیماری، فصل، و رگ مناسب دارد و باید توسط طبیب متخصص انجام شود.

در دنیای امروز که بیماری‌های ناشی از سبک زندگی، غلظت خون، چربی بالا، و اختلالات عصبی افزایش یافته‌اند، بازگشت به روش‌های سنتی مؤثر مانند فصد می‌تواند راهی برای احیای سلامت عمومی و کاهش وابستگی به داروهای شیمیایی باشد.