بهداشت بدن از دیدگاه طب سنتی ایرانی
مقدمه
در طب سنتی ایرانی، نگاه به بدن انسان نگاهی کل‌نگر و حکیمانه است؛ به‌طوری‌که سلامت فرد حاصل توازن مزاج‌ها، پاکی اندام‌ها و رعایت اصول بهداشت جسم و روان دانسته می‌شود. بهداشت بدن تنها به تمیزی ظاهری محدود نمی‌شود، بلکه مجموعه‌ای از روش‌های تغذیه، استراحت، پاک‌سازی، تعادل مزاج و مراقبت از قوای بدن را شامل می‌گردد. در این مقاله، با دیدگاه حکمای بزرگ طب سنتی در مورد بهداشت بدن آشنا می‌شویم و اصولی کاربردی برای حفظ تندرستی ارائه می‌گردد.
۱. مفهوم بهداشت در طب سنتی
در طب سنتی، واژه «حفظ الصحه» به معنای رعایت اصولی است که موجب دوام سلامتی و جلوگیری از بیماری می‌شود. حفظ الصحه، در سه مرحله قابل بررسی است:
-
حفظ صحت (پیشگیری از بیماری)
-
بازگرداندن صحت (درمان بیماری)
-
نگهداری صحت بعد از درمان
بنابراین، بهداشت مفهومی فراتر از شست‌وشو دارد و شامل تغذیه، خواب، ورزش، دفع مواد زائد، آرامش روان و زندگی متعادل است.
۲. ارکان شش‌گانه‌ی حفظ‌الصحه
حکمای طب سنتی، برای حفظ تندرستی، شش اصل مهم را تعریف کرده‌اند که به «سته ضروریه» معروف است. رعایت این اصول نقش مهمی در سلامت بدن دارد:
الف) هوای سالم
هوای پاک و معتدل یکی از مهم‌ترین عوامل سلامت بدن است. هوای آلوده یا بسیار سرد و گرم، موجب اختلال در اخلاط و بروز بیماری می‌شود. حضور در طبیعت، باز کردن پنجره‌ها، پرهیز از هوای ساکن اتاق‌ها و استفاده از گیاهان تصفیه‌کننده هوا در منزل، از توصیه‌های حکماست.
ب) خوردن و آشامیدن
تغذیه یکی از پایه‌های بهداشت است. در طب سنتی، باید غذا با مزاج فرد هماهنگ، تازه، طبیعی و معتدل باشد. پرخوری، بی‌نظمی در وعده‌ها و مصرف غذاهای سنگین، عامل بسیاری از بیماری‌هاست.
ج) خواب و بیداری
خواب کافی، عمیق و در زمان مناسب (شب) موجب تقویت قوای بدن و تعادل حرارت غریزی می‌شود. خواب روز یا دیر خوابیدن شبانه باعث اختلال در گوارش، افزایش سودا و ضعف اعصاب می‌گردد.
د) حرکت و سکون (ورزش)
حرکت معتدل (ورزش) باعث تقویت حرارت غریزی و دفع مواد زائد از طریق عرق می‌شود. ورزش باید متناسب با سن، مزاج و توان جسمی فرد باشد. افراط یا تفریط در ورزش، هر دو مضر است.
هـ) دفع مواد زائد
یبوست، احتباس ادرار یا تعریق ناکافی، از عوامل بروز بیماری هستند. دفع صحیح و منظم ادرار، مدفوع، عرق و حیض (در زنان) نقش کلیدی در بهداشت بدن دارد.
و) حالات روانی
روحیه آرام، پرهیز از خشم، ترس، غم و اضطراب، از ارکان سلامت جسم است. در طب سنتی، حالات روانی ناهنجار موجب تولید اخلاط فاسد و تضعیف اعضای حیاتی بدن می‌شوند.
۳. بهداشت اعضای بدن
الف) بهداشت پوست
-
استفاده از روغن‌های طبیعی متناسب با مزاج (مثل روغن بنفشه، بادام شیرین یا زیتون)
-
اجتناب از صابون‌های شیمیایی قوی
-
شست‌وشوی معتدل (نه افراطی)
-
استفاده از بخور گیاهی (بابونه، آویشن) برای پاک‌سازی منافذ
ب) بهداشت دهان و دندان
-
مسواک با چوب اراک (مسواک طبیعی)
-
پرهیز از مصرف شیرینی‌های چسبنده و سردی زیاد
-
غرغره با آب نمک رقیق یا آب جوشانده گل ختمی
-
استفاده از نخ‌دندان طبیعی مانند موی اسب یا ریسمان نازک (در گذشته)
ج) بهداشت چشم
-
استراحت کافی و خواب شبانه مناسب
-
پرهیز از نور شدید و کار زیاد با چشم
-
شست‌وشوی چشم با آب گل بنفشه یا گلاب رقیق
-
نگاه به فضای سبز و دور برای تقویت دید
د) بهداشت گوش
-
پرهیز از ورود آب زیاد یا صداهای بلند
-
چرب‌کردن گوش با روغن بادام شیرین در فصول سرد
-
پاک‌سازی جرم گوش با روش‌های طبیعی زیر نظر طبیب
۴. بهداشت حمام در طب سنتی
حمام در طب سنتی، جایگاه خاصی دارد. آن را نه‌فقط برای نظافت، بلکه برای تعادل حرارت بدن و دفع مواد زائد از طریق عرق توصیه می‌کنند.
نکات مهم:
-
بهترین زمان حمام: فاصله یک تا دو ساعت پس از غذا
-
طول مدت حمام نباید زیاد باشد
-
حمام نباید با شکم خالی یا کاملاً پر انجام شود
-
بلافاصله بعد از حمام، خواب یا غذا خوردن توصیه نمی‌شود
-
بعد از حمام، روغن‌مالی بدن برای حفظ رطوبت توصیه شده است
۵. بهداشت مو و ناخن
-
چرب‌کردن موها با روغن‌هایی چون مورد، بادام تلخ، یا کنجد
-
شست‌وشوی ملایم و شانه‌زدن با شانه چوبی
-
کوتاه‌کردن منظم ناخن‌ها، ترجیحاً در روز جمعه
-
پرهیز از کندن یا جویدن ناخن‌ها
۶. تغذیه بهداشتی در طب سنتی
تغذیه صحیح در طب سنتی، یک علم مستقل است. برای حفظ بهداشت بدن، تغذیه باید متناسب با مزاج فرد، فصل و وضعیت جسمی باشد.
توصیه‌ها:
-
مصرف صبحانه کامل شامل عسل، نان سنگک تازه، کره حیوانی
-
پرهیز از خوردن هم‌زمان چند نوع غذای مختلف
-
استفاده از غذاهای ساده، گرم و سبک
-
نوشیدن آب بعد از هضم غذا (حدود ۱.۵ ساعت پس از صرف غذا)
-
مصرف سبزیجات گرم و تازه مانند ریحان، ترخون، مرزه، نعنا
۷. ورزش؛ رکن بهداشت در طب سنتی
ورزش در طب سنتی، نه به معنای ورزش سنگین، بلکه حرکت معتدل روزانه است.
بهترین ورزش‌ها:
-
پیاده‌روی در صبح زود
-
نرمش سبک همراه با تنفس عمیق
-
حرکات کششی روزانه در خانه
-
شنا (در مزاج‌های گرم و خشک)
ورزش باید بدون ایجاد خستگی شدید و در فضای سالم انجام گیرد.
۸. دیدگاه حکمای طب سنتی درباره بهداشت
ابن‌سینا
در کتاب «قانون در طب» بهداشت را پیش‌نیاز حفظ قوا می‌داند. او تأکید می‌کند که سوءمزاج، یبوست، بدخوابی و تغذیه نامناسب باعث بیماری می‌شود. وی حمام، روغن‌مالی و پرهیز از افراط و تفریط را توصیه می‌کند.
زکریای رازی
رازی در کتاب «الحاوی» نقش پیشگیری را برجسته می‌داند و حتی داروها را در مرحله دوم درمان می‌بیند. وی توصیه‌های فراوانی درباره تغذیه، هوا، تحرک، و نظافت اعضا دارد.
۹. بهداشت بدن در فصل‌های مختلف
یکی از ارکان مهم حفظ سلامت در طب سنتی، تطبیق سبک زندگی با تغییرات فصلی است. هر فصل طبیعت خاص خود را دارد و بدن باید با آن هماهنگ شود.
الف) بهداشت بدن در بهار
-
بهار فصل غلبه‌ی خون است.
-
توصیه به پاک‌سازی بدن از مواد زائد با استفاده از فصد، حجامت یا مصرف غذاهای لطیف مانند آش شعله‌دار و سکنجبین.
-
پرهیز از غذاهای گرم و چرب.
-
هوای معتدل بهار فرصت خوبی برای ورزش سبک و پیاده‌روی است.
ب) بهداشت بدن در تابستان
-
فصل گرما و غلبه صفراست.
-
کاهش مصرف غذاهای تند، سرخ‌کرده و گوشتی توصیه می‌شود.
-
استفاده از نوشیدنی‌های خنک مانند شربت لیمو، شربت عناب و ماءالشعیر طبی مفید است.
-
استحمام با آب معتدل و پرهیز از آفتاب مستقیم.
ج) بهداشت بدن در پاییز
-
فصل خشکی و افزایش سودا است.
-
توصیه به استفاده از غذاهای گرم و تر مانند آش جو، شیر برنج، شیر بادام.
-
پرهیز از هوای خشک و بادهای سرد.
-
روغن‌مالی بدن با روغن بادام یا کنجد برای جلوگیری از خشکی پوست.
د) بهداشت بدن در زمستان
-
فصل سرد و تر و غلبه بلغم.
-
مصرف غذاهای گرم مثل گوشت گوسفند، شیره انگور، زنجبیل و دارچین توصیه می‌شود.
-
فعالیت بدنی بیشتر برای مقابله با سستی و سردی بدن.
-
پرهیز از خواب زیاد و حمام با آب داغ بیش از حد.
۱۰. پاک‌سازی بدن (تنظیف) از دیدگاه طب سنتی
پاک‌سازی بدن از مواد زائد، یکی از روش‌های اصلی حفظ بهداشت است. در طب سنتی ایرانی، پاک‌سازی نه‌تنها ظاهری، بلکه داخلی و از طریق اندام‌های دفعی انجام می‌شود.
روش‌های طبیعی پاک‌سازی:
-
عرق‌کردن از طریق ورزش یا حمام بخار: برای پاک‌سازی از طریق پوست
-
ملین‌های طبیعی: مانند خاکشیر، انجیر خیسانده، برگ سنا (با احتیاط)
-
استفراغ طبی (قی کردن): در موارد خاص و با تجویز طبیب
-
فصد و حجامت: برای تخلیه خون آلوده یا مواد فاسد از بدن
این روش‌ها باید زیر نظر فرد آگاه یا طبیب سنتی صورت گیرد تا باعث ضعف بدن یا اختلال در مزاج نشود.
۱۱. بهداشت مزاجی
در طب سنتی، بهداشت فردی وابسته به مزاج شخص است. هر مزاج ویژگی‌ها و نیازهای خاص خود را دارد.
بهداشت افراد گرم‌مزاج:
-
پرهیز از غذاهای تند و چرب
-
مصرف میوه‌هایی چون آلبالو، انار، گلابی
-
استحمام با آب معتدل و روغن‌مالی با روغن بنفشه
-
آرام‌سازی روح با بخورهای گل‌سرخ و کافور
بهداشت افراد سردمزاج:
-
تغذیه با غذاهای گرم مانند عسل، خرما، زنجبیل
-
ماساژ با روغن‌های گرم مثل روغن سیاهدانه
-
پرهیز از خواب زیاد
-
ورزش منظم برای تقویت حرارت غریزی
۱۲. توصیه‌های اختصاصی برای اقشار خاص
الف) سالمندان
-
مزاج سرد و خشک در سالمندی غالب می‌شود.
-
رژیم غذایی گرم و نرم مانند آش جو، گوشت بره، شیر بادام مناسب است.
-
پرهیز از سردی‌ها و نشستن در مکان‌های مرطوب.
-
روغن‌مالی روزانه با روغن بابونه یا روغن بادام شیرین.
ب) کودکان
-
مزاج کودکان گرم و تر است.
-
تغذیه باید سبک، شیرین و معتدل باشد.
-
خواب کافی و بازی در فضای باز برای رشد صحیح ضروری است.
-
نظافت منظم بدن، لباس و وسایل خواب کودک بسیار مهم است.
ج) زنان باردار
-
نیاز به تعادل مزاج در دوران بارداری حیاتی است.
-
پرهیز از غذاهای نفاخ، بسیار سرد یا بسیار گرم
-
روغن‌مالی شکم با روغن بادام شیرین برای پیشگیری از ترک‌های پوستی
-
حفظ آرامش و دوری از استرس برای سلامت جنین و مادر
۱۳. خلاصه و جمع‌بندی
طب سنتی ایرانی، بهداشت بدن را نه‌تنها در قالب شست‌وشو و نظافت ظاهری، بلکه به‌عنوان یک فلسفه‌ی زندگی سالم تعریف می‌کند. شش اصل ضروری حفظ‌الصحه، پاک‌سازی بدن، تطبیق رفتار با فصول، توجه به مزاج شخصی، و مراقبت‌های ویژه در مراحل مختلف زندگی، همگی در راستای حفظ تعادل جسم و روان هستند.
در دنیای پرمشغله و پراسترس امروز، بازگشت به سبک زندگی حکیمانه‌ی ایرانی، می‌تواند راهی برای آرامش، شادابی، و سلامتی پایدار باشد. کافی است با دقت به توصیه‌های ساده اما عمیق حکمای سنتی عمل کنیم تا از بسیاری از بیماری‌ها پیشگیری نماییم و عمر با کیفیت‌تری داشته باشیم.